Συλλογικές Εργασίες

1. Ταξινόμηση Δημοτικού Αρχείου Ερμούπολης

2. Καταγραφή βιβλιοθηκών Ερμούπολης

3. Ταξινόμηση αρχείου Λαδόπουλου

4. Βιβλιογραφία Ιστορίας Νέου Ελληνισμού

5. Αποδελτίωση εφημερίδων

1. Ταξινόμηση Δημοτικού Αρχείου Ερμούπολης

Η EMNE, στην προσπάθεια της να συμβάλει στην προώθηση της ιστορικής έρευ­νας και στη δημιουργία «εργαλείων» χρήσιμων για τη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, ασχολήθηκε επί σειρά ετών με την ταξι­νόμηση του Δημοτικού Αρχείου της Ερμούπολης. Η ενασχόληση της ΕΜΝΕ με το αρχείο της Ερμούπολης ξεκίνησε από το ενδια­φέρον ορισμένων μελών της για την Ιστορία της πόλης στον 19ο αιώνα, αλλά και από τη διαπίστωση ότι το αρχείο αυτό ήταν ένα από τα πληρέστερα και πλουσιότερα ελληνικά τοπικά αρχεία και η ταξινόμησή του θα μπορούσε να αποτελέσει οδηγό για ανάλο­γες εργασίες. O πυρήνας του αρχείου εντοπίστηκε το καλοκαίρι του 1975 σε διάφορους χώρους του δημαρχιακού μεγάρου. Την άνοιξη του 1976 μια ομάδα μελών της EMNE πραγματοποίησαν μια πρώτη αποστολή στην Ερμούπολη, με σκοπό να διερευνήσουν τη φύση και την έκταση του υλικού, ενώ στα τέλη του χρόνου η EMNE ζήτησε από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος να χρηματοδοτήσει το πρόγραμμα ταξινόμησης του αρ­χείου. Η απάντηση ήταν θετική και εξασφαλίστηκαν έτσι οι πό­ροι για τα απολύτως αναγκαία έξοδα παραμονής των ταξινόμων στην Ερμούπολη. Συγχρόνως συγκροτήθηκε ειδική επιτροπή από μέλη της ΕΜΝΕ, που διευρύνθηκε αργότερα και με άλλα άτομα, η οποία ασχολήθηκε σε αλλεπάλληλες συνεδριάσεις της με τα προ­βλήματα ταξινόμησης του αρχείου.

Το υλικό του αρχείου καταγράφτηκε σε διαδοχικές αποστολές τα καλοκαίρια του 1977 και 1978, ενώ ή ταξινόμηση του έγινε τα καλοκαίρια, κυρίως, των ετών 1978-1985. Επικεφαλής των απο­στολών και υπεύθυνος του προγράμματος ήταν ο Χρήστος Λούκος, μαζί με τον οποίο δούλεψαν σε διάφορες φάσεις 44 άτομα, από τα οποία 26 ήταν φοιτητές, τουλάχιστο κατά την αρχική συμ­μετοχή τους. Η ταξινόμηση του Δημοτικού Αρχείου της Ερμού­πολης, αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας, ήταν για τα περισ­σότερα από τα μέλη των αποστολών (την ομάδα της Σύρας) ένα είδος φροντιστηρίου. Με την καθοδήγηση του επικεφαλής της ομά­δας και άλλων έμπειρων μελών της ΕΜΝΕ, τα νεότερα κυρίως μέλη των αποστολών είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με ένα πλούσιο υλικό, να αντιμετωπίσουν στην πράξη τα προβλή­ματα καταγραφής και ταξινόμησης του αρχείου, να συζητήσουν και να προβληματιστούν πάνω στο θέμα της ιστορικής αξιοποίη­σης του αρχειακού υλικού και σε ορισμένες περιπτώσεις να προ­χωρήσουν οι ίδιοι, με βάση το υλικό αυτό, στη μελέτη επιμέρους θεμάτων της ιστορίας της Ερμούπολης (Σημειώνουμε τη μελέτη της Οντέτ Βαρών για την εκπαίδευση στην Ερμούπολη στον 19ο αιώνα, που υποβλήθηκε ως maξitrise στο Πανεπιστήμιο IV του Παρισιού το 1981, τη μελέτη του Γιάννη Μπαφούνη «Γάμοι στην Ερμούπολη (1845-1853)», που δημοσιεύτηκε στο περ. Μνήμων (9, 1984, 211-245), καθώς και το πρόσφατο δημοσίευμα των Χρ. Λούκου και Δήμη­τρας Σαμίου, Οικονομικές συμπεριφορές, ψυχολογία και βιοτικό επίπεδο ενός συριανού τοκιστή: Στέφανος Δ. Ρήγας, Θεωρία και Μελέτες Ιστορίας ΕΜΝΕ, αρ. 11, Αθήνα 1991. Σε εντυπο υλικό του αρχείου στηρίχθηκε επίσης το δη­μοσίευμα των Τρ. Σκλαβενίτη, Έλλης Δρούλια-Μητράκου, Όλγας Αυγουστάτου, «Αβιβλιογράφητα μονόφυλλα Δημοτικού Αρχείου Ερμούπολης 1835-1863», Τετράδια Εργασίας KNE/EIE, αρ. 10, Αθήνα 1988, σ. 135-193).

Το Δημοτικό Αρχείο Ερμούπολης που ταξινομήθηκε από την ΕΜΝΕ αποτελείται από 500.000 περίπου έγγραφα και 1200 κα­τάστιχα, τα οποία καλύπτουν την περίοδο 1821-1949. Στο υλικό αυτό ενσωματώθηκαν κατά τη διάρκεια της ταξινόμησης και άλλα τεκμήρια της Ιστορίας της Ερμούπολης, όπως έγγραφα και κα­τάστιχα των Δικαστηρίων, των Συμβολαιογραφείων, του Νοσο­κομείου, του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου και διαφόρων σωματείων, τα οποία αποτελούν σήμερα μαζί με το υλικό του Δημοτικού Αρχείου το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων. Ο κατάλογος του Δημοτικού Αρχείου, μαζί με τις άλλες μικρότερες αρχειακές μονάδες, εκδόθηκε το 1987 από την ΕΜΝΕ, με την επιμέλεια του Χρήστου Λούκου και της Πόπης Πολέμη. Οι πληροφορίες που αντλούνται από το Δημοτικό Αρχείο Ερμούπολης δεν καταγράφουν μόνο τις διοικητικές δραστηριότητες μιας τοπικής αρχής. Παράλληλα συμβάλλουν στην κατανόηση πολλών προβλημάτων που αφορούν στη γέννηση, ανάπτυξη και παρακμή ενός από τα σημαντικότερα αστικά κέντρα του ελληνικού 19ου αιώνα. Φαινόμενα και καταστάσεις, όπως η δημογραφική ανάπτυξη της πόλης, ο κοινωνικο-επαγγελματικός καταμερισμός, η οργάνωση του δομημένου χώρου, η ναυπηγική δραστηριότητα, η εκπαίδευση, η δημόσια υγεία κ.ά. φωτίζονται σε ικανοποιητικό βαθμό από το υλικό του αρχείου.

Η χρηματοδότηση του προγράμματος της Ερμούπολης έγινε από το Μορφωτικό Ίδρυμα της ΕΤΕ, ενώ στις τελευταίες φάσεις του επιχορηγήθηκε και από το Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών και το Επιστημονικό και Μορφωτικό Ίδρυμα Κυκλάδων. Με την οικονομική βοήθεια των παραπάνω φορέων καλύφθηκαν τα έξοδα παραμονής των ταξινόμων στην Ερμούπολη και οι δαπάνες για την αγορά αρχειοθηκών.

2. Καταγραφή βιβλιοθηκών Ερμούπολης

Στο πλαίσιο του ενδιαφέροντός της για την ιστορία της Ερμούπολης, η ΕΜΝΕ ζήτησε το 1982 από τις αρμόδιες αρχές την άδεια να συντάξει λεπτομερή κατάλογο των βιβλίων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης και της Βιβλιοθήκης του Γυμνασίου της πόλης. Την άνοιξη του 1982 έγινε η κατάλληλη προεργασία με βάση τα βιβλία εισαγωγής των δύο βιβλιοθηκών και τον Αύγουστο μια τετραμελής ομάδα, αποτελούμενη από τις Οντέτ Βαρών, Τόνια Κιουσοπούλου, Εύη Καρούζου και Μαριέττα Σέρβου, άρχισε την καταγραφή των βιβλίων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Η σχετική εργασία έχει ολοκληρωθεί και αναμένεται να δημοσιευθεί το 1993 ο κατάλογος της Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Παράλληλα μια άλλη ομάδα, αποτελούμενη από τις Χριστίνα Κουλούρη, Άννα Ματθαίου, Βίκυ Πάτσιου και Μυρσίνη Πλειώνη, κατέγραψε το 1984-1986 τα βιβλία του Γυμνασίου της Ερμούπολης. Ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των εντύπων της Βιβλιοθήκης παρουσιάστηκε τον Σεπτέμβριο του 1985 σε Έκθεση στο Γυμνάσιο της Ερμούπολης, με αφορμή τον εορτασμό των 150 χρόνων από την ίδρυσή του. Το 1989 εκδόθηκε ο πλήρης κατάλογος των βιβλίων από το Επιστημονικό και Μορφωτικό Ίδρυμα Κυκλάδων (Άννα Ματθαίου - Βίκυ Πάτσιου, Η βιβλιοθήκη του Γυμνασίου Σύρου. Κατάλογος εντύπων, 1526-1920, Ερμούπολη Σύρου 1989). Στον κατάλογο αυτόν καταγράφονται 1601 βιβλία, ελληνικά και ξενόγλωσσα, από τα οποία 55 έχουν εκδοθεί στην Ερμούπολη. Χρονολογικά, τα περισσότερα βιβλία (1215, ποσοστό 76%) ανήκουν στον 19ο αιώνα, ενώ οι προηγούμενοι αιώνες (16ος-18ος) αντιπροσωπεύονται με 224 τίτλους.

3. Ταξινόμηση Αρχείου Λαδόπουλου

Από το 1988 μια ολιγομελής ομάδα της ΕΜΝΕ άρχισε την ταξινόμηση του αρχείου του εργοστασίου "Κλωστήριον και Υφαντήριον Ε. Λαδοπούλου και Υιών" της Ερμούπολης. Το αρχείο περιέχει έναν μεγάλο αριθμό εγγράφων και καταστίχων, που χρονολογούνται από το 1896 ως και τη δεκαετία του 1930. Η ταξινόμηση του αρχείου ολοκληρώθηκε και το 1996 εκδόθηκε ο περιγραφικός του κατάλογος, με επιμέλεια του Χρήστου Λούκου και της Βάσως Θεοδώρου. Παρά τα υπάρχοντα κενά (μέρος του υλικού έχει χαθεί ή βρίσκεται στα χέρια ιδιωτών) το αρχείο Λαδόπουλου παρέχει ουσιαστικές πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε μια βιομηχανία αιχμής, όπως ήταν η υφαντουργία στα τέλη του 19ου και στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, για τις οικονομικές επιλογές και στρατηγικές της επιχείρησης και τον κοινωνικό της ρόλο. Σήμερα το αρχείο Λαδόπουλου βρίσκεται στο Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων. Το έργο της ταξινόμησης του αρχείου ενισχύθηκε οικονομικά από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. 

4. Βιβλιογραφία Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού

Η ΕΜΝΕ, όταν ακόμα ονομαζόταν Ελληνική Παλαιογραφική Εταιρεία, ανέλαβε το 1973 τη σύνταξη και έκδοση της Βιβλιογραφίας Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού. Η εργασία αυτή ξεκίνησε με την πρόθεση να καλύψει το κενό που υπήρχε την εποχή εκείνη στην καταγραφή των βιβλίων και κυρίως των άρθρων σε περιοδικά που αναφέρονταν στην ιστορία του νέου ελληνισμού και να προσφέρει έτσι στους νεοελληνιστές ένα εργαλείο χρήσιμο στη δουλειά τους. Για το σκοπό αυτό συγκροτήθηκε το 1973 μια επταμελής ομάδα, η οποία ανέλαβε να καταγράψει τα αυτοτελή έντυπα και τα άρθρα σε περιοδικά και σύμμεικτους τόμους, ελληνικά και ξενόγλωσσα, που είχαν εκδοθεί το έτος αυτό και αφορούσαν την ιστορία του νέου ελληνισμού από τον 15ο ως τον 20ό αιώνα. Θεωρήθηκε σκόπιμο επίσης μαζί με τους τίτλους να παρατεθούν, όπου ήταν απαραίτητο, και σύντομες περιλήψεις ή επεξηγηματικά σχόλια. Από τότε και ως το 1984 η ΕΜΝΕ δεν σταμάτησε να συγκροτεί κάθε χρόνο τη λεγόμενη Ομάδα Βιβλιογραφίας, τα μέλη της οποίας πρόσφεραν εθελοντικά την εργασία τους για την καταγραφή του βιβλιογραφικού υλικού κάθε χρονιάς.

Η πρώτη βιβλιογραφική συγκομιδή, για το 1973, δημοσιεύτηκε στον τέταρτο τόμο του Μνήμονα (1974), μαζί με έναν χρονολογικό και θεματικό πίνακα των περιεχομένων και ευρετήριο των κυρίων ονομάτων που περιέχονταν στα λήμματα. Οι Βιβλιογραφίες των ετών 1974-1978 δημοσιεύτηκαν στους τόμους Ε΄-Θ΄ (1975-1984) του περιοδικού. Στο μεταξύ όμως άρχισαν να παρουσιάζονται διάφορα προβλήματα. Τα ιστορικά δημοσιεύματα αυξάνονταν χρόνο με το χρόνο με γοργό ρυθμό και η ολιγάριθμη ομάδα Βιβλιογραφίας δεν επαρκούσε για την πλήρη και επίκαιρη παρουσίαση του υλικού. Έτσι η Βιβλιογραφία άρχισε να καθυστερεί και να μεγαλώνει συνεχώς το άνοιγμα ανάμεσα στον χρόνο έκδοσης και βιβλιογράφησης των δημοσιευμάτων. Για το λόγο αυτό αποφασίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του '80 η λημματογράφηση να περιοριστεί στο εξής στην απλή, χωρίς περιλήψεις, παράθεση των τίτλων, με κάποιες διασαφήσεις μόνο στις περιπτώσεις που οι τίτλοι ήταν ελλειπτικοί. Και η λύση αυτή όμως αποδείχθηκε ατελέσφορη. Το δυναμικό των ομάδων Βιβλιογραφίας είχε πάψει να ανανεώνεται, ενώ τα παλαιότερα μέλη της ΕΜΝΕ που πλαισίωναν από την αρχή τις ομάδες αυτές δεν ήταν σε θέση, λόγω των επαγγελματικών και άλλων απασχολήσεών τους, να συνεισφέρουν στο έργο της Βιβλιογραφίας. Κάτω από τις συνθήκες αυτές η ΕΜΝΕ αναγκάστηκε να διακόψει για ορισμένα χρόνια τη σύνταξη της Βιβλιογραφίας, χωρίς να εγκαταλείψει την προσπάθεια να βρει άλλους εναλλακτικούς τρόπους για τη συνέχισή της. Η τελευταία Βιβλιογραφία της ΕΜΝΕ, του έτους 1979, δημοσιεύτηκε με αρκετή καθυστέρηση στον δωδέκατο τόμο του Μνήμονα (1989). Στις αρχές της δεκαετίας του '90 οι προοπτικές φαίνονταν μάλλον ευνοϊκές, χάρη στην ανανέωση της Εταιρείας με αρκετά νέα μέλη, τα οποία εκδήλωσαν την επιθυμία να συνεχίσουν την προσπάθεια. Το 1991 συγκροτήθηκε και πάλι η Επιτροπή Βιβλιογραφίας και προχώρησε στην καταλογογράφηση των δημοσιευμάτων των ετών 1980-1982. Δυστυχώς η ανάκαμψη αυτή ήταν προσωρινή και δεν στάθηκε δυνατό να προχωρήσει η εργασία. Οι δημοσιευμένες Βιβλιογραφίες των ετών 1973-1979 αποτελούνται από 8000 περίπου λήμματα, που καλύπτουν όλο το εύρος της θεματολογίας της νεοελληνικής ιστορίας: βιβλιογραφίες, κατάλογοι, ευρετήρια, πολιτική, οικονομική, κοινωνική και τοπική ιστορία, προσωπογραφία, εκκλησιαστική ιστορία, θεσμοί, δίκαιο, στατιστική, ιστορία των ιδεών, της εκπαίδευσης, του τύπου και του βιβλίου. Περιλαμβάνονται επίσης βιβλία και άρθρα σχετικά με τη φιλολογία, την αρχαιολογία και την τέχνη, τη λαογραφία, την εθνολογία, και τη γλωσσολογία, όταν η προσέγγιση του αντικειμένου γίνεται με ιστορική μέθοδο και προοπτική. Για τη συναγωγή του πλούσιου αυτού υλικού εργάσθηκαν κατά καιρούς 38 άτομα, μέλη τα περισσότερα της ΕΜΝΕ, υπό την εποπτεία ενός συντονιστή, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τη συγκέντρωση και την ταξινόμηση των λημμάτων και τη σύνταξη του ευρετηρίου και των πινάκων της Βιβλιογραφίας.

Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 αποφασίστηκε να αξιοποιηθεί η βιβλιογραφία των ετών 1973-1982 με τις νέες τεχνολογίες και να κυκλοφορήσει ένα CD-ROM. Η ηλεκτρονική καταλογογράφηση και η ανάπτυξη της σχετικής εφαρμογής ολοκληρώθηκε με χρηματοδότηση του Υπουργείου Πολιτισμού και του Ιδρύματος Σταύρος Σ. Νιάρχος, το CD-ROM κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 2007 και η βιβλιογραφία είναι επίσης προσβάσιμη μέσω διαδικτύου από τα τέλη Οκτωβρίου 2007.

Αναζήτηση στη Βιβλιογραφία της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού (1973-1982)

Αρχή

5. Αποδελτίωση εφημερίδων

Το πρόγραμμα αυτό της ΕΜΝΕ προέκυψε από τη διαπίστωση ότι ενώ αποτελεί κοινό τόπο ότι οι εφημερίδες και ο τύπος γενικά είναι μια από τις σημαντικότερες πηγές για τη μελέτη της νεοελληνικής κοινωνίας, η χρησιμοποίησή του από τους ερευνητές είναι περιορισμένη, εξ αιτίας κυρίως των δυσκολιών που υπάρχουν στον εντοπισμό και στην προσπέλαση του σχετικού υλικού. Η ΕΜΝΕ, θέλοντας ακριβώς να συμβάλει στο ξεπέρασμα των δυσκολιών αυτών, κατάρτισε ένα πρόγραμμα αποδελτίωσης των ελληνικών εφημερίδων που κυκλοφόρησαν στα χρόνια της Αντιβασιλείας (1833-1835). Η επιλογή της περιόδου καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από το γεγονός ότι στα χρόνια αυτά θεμελιώνεται το ελληνικό κράτος και μορφοποιούνται μερικές από τις κυριότερες πολιτικές και ιδεολογικές κατευθύνσεις του. Το αρχικό σχέδιο ήταν να παρουσιαστούν μαζί έξι εφημερίδες: Ήλιος, Εποχή, Χρόνος, Τριπτόλεμος, Εθνική, Αθηνά. Αντικειμενικές δυσκολίες όμως δεν επέτρεψαν τελικά παρά την παρουσίαση των δύο μόνο από αυτές, του Ηλίου (1833) και της Εποχής (1834-1835). Η πρώτη εφημερίδα αποδελτιώθηκε από την Ελένη Φουρναράκη και η δεύτερη από την Τόνια Κιουσοπούλου. Και οι δύο εργασίες εκδόθηκαν το 1986 από την ΕΜΝΕ, στα παραρτήματα του περιοδικού Μνήμων, αρ. 2 και 3.

Ο τρόπος αποδελτίωσης του περιεχομένου των εφημερίδων καθορίστηκε με ειδικό κανονισμό. Για κάθε εφημερίδα δίνονται σε περιλήψεις τα άρθρα, οι ειδήσεις και το υπόλοιπο υλικό, έτσι ώστε ο αναγνώστης να έχει μπροστά του μια "μικρογραφία" του πρωτοτύπου. Ακολουθούν δύο ευρετήρια: ένα ονομάτων προσώπων και τόπων, που αναφέρονται άμεσα ή έμμεσα στα ελληνικά πράγματα, και ένα θεματικό. Το πρώτο ευρετήριο προέκυψε από την αποδελτίωση του ίδιου του σώματος των εφημερίδων, ενώ το δεύτερο στηρίχθηκε στις δημοσιευόμενες περιλήψεις. Κάθε παρουσίαση συνοδεύεται από μια περιεκτική εισαγωγή, όπου οι επιμελητές δίνουν τα απαραίτητα στοιχεία για την ταυτότητα και φυσιογνωμία των εφημερίδων, την ιδεολογία των συντακτών τους, τη θεματολογία των εφημερίδων και γενικά τη θέση τους απέναντι στα διάφορα ζητήματα της εποχής. Ένα ανάλογο πρόγραμμα που ξεκίνησε αργότερα, δηλαδή η αποδελτίωση της εφημερίδας Χρόνος (1833) και του περιοδικού Ιόνιος Ακαδημία (1834-1835), δεν ολοκληρώθηκε στα αμέσως επόμενα χρόνια. Το 2010 ωστόσο, τελείωσε η Έλλη Δρούλια ολοκλήρωσε την εργασία για την εφημερίδα Χρόνος, και η εργασία αυτή εκδόθηκε ως παράρτημα του περιοδικού Μνήμων, αρ. 16.